HÀ ĐÌNH NGUYÊN - Vĩnh biệt "quái kiệt Tùng Lâm

Có thể nói rằng “làng Cười” của miền Nam bắt đầu từ “quái kiệt” Trần Văn Trạch rồi đến những: Thanh Hoài, Thanh Việt, Xuân Phát, Văn Chung, Tư Rọm, Khả Năng, Phi Thoàn, La Thoại Tân… Tất cả đều đã khuất bóng, và 5 giờ sáng Chủ Nhật ngày 15 Tháng Mười, 2023. Chúng ta chia tay với danh hài cuối cùng của thế hệ trước 1975: Nghệ sĩ Tùng Lâm, ông ra đi ở tuổi 90…

Cách đây hơn 20 năm, người viết đi tìm nghệ sĩ Tùng Lâm để hoàn thành loạt bài về các danh hài miền Nam cho báo Thanh Niên, dọ hỏi mãi mới biết ông ở Ngã năm Bình Hòa (Bình Thạnh, TP.HCM), và rồi giữa ông và người viết có mối giao tình từ đó. Tôi vẫn thường gặp ông trong những dịp họp mặt Tất Niên của nhóm Tao Ngộ Bằng Huynh (các nghệ sĩ, nhạc công trước 1975) hoặc mỗi khi danh ca Chế Linh về nước gặp gỡ anh em nghệ sĩ cũ…

Tùng Lâm có cái đặc biệt là chỉ cần ló mặt ra sân khấu, chưa nói câu nào nhưng khán giả đã cười rần rần. Tuy vậy, ít ai biết ngoài khả năng chọc cười thiên hạ, ông đã từng là “ca sĩ thứ thiệt!” Thuở nhỏ ông thường xuyên đi ca tài tử với bạn bè khắp chôn, rồi được nhạc sĩ Lê Bình dạy nhạc và đàn mandolin. Năm 1948, Tùng Lâm mới 14 tuổi đã đăng ký dự thi Tuyển lựa ca sĩ của Đài phát thanh Pháp - Á. Đáng ngạc nhiên là Tùng Lâm đã đoạt giải nhất với bài An Phú Đông của nhạc sĩ Lê Bình, qua đó ông thường xuyên được ca tài tử trên đài. Đến năm 1952, Tùng Lâm lại đoạt giải nhất cuộc thi Tuyển lựa ca sĩ của Đài phát thanh Sài Gòn với bài Tiếng Dân Chài của Phạm Đình Chương. Người đoạt giải nhì là Thanh Giang (học trò của quái kiệt Trần Văn Trạch), giải ba thuộc về ca sĩ Bạch Yến (con dâu GS.TS Trần Văn Khê). Từ đó Tùng Lâm thường được mời hát phụ diễn (trước giờ chiếu phim) ở các rạp hát của Sài Gòn.

Vốn tính thích hài hước, ngoại hình cũng thuộc dạng… đặc biệt (trước đây ông lấy nghệ danh là Văn Tâm, nhưng bạn bè thường gọi là “Tâm lùn,” thế là ông nói lái là Tùng Lâm và lấy làm nghệ danh cho mình từ đó). Ngồi với bạn bè, ông thường có những “chiêu” khiến họ cười ngắc ngư. Năm 1958, nghệ sĩ Thanh Vũ tổ chức đại nhạc hội “Minh tinh quái kiệt” ở dinh Norodom, ông chính thức được quảng cáo là “Tiểu quái kiệt Tùng Lâm.” Ông bắt đầu sự nghiệp diễn hài từ đó…

Tùng Lâm tên thật là Lâm Ngươn Phẩm, sinh năm 1934 tại Biên Hòa, người viết có hỏi ông có phải gốc Hoa không? Ông trả lời “Nếu phải thì cụ tổ, cụ sơ tôi mới là người Hoa, dù tên thật của tôi nghe na ná như người Hoa nhưng tôi chỉ có đủ khả năng nói tiếng Tàu theo kiểu… chọc thiên hạ cười!”

Nhờ khả năng chọc cười mà ông thường được mời lồng tiếng cho các bộ phim nước ngoài do các hãng phim Mỹ Phương, Mỹ Vân, Lido… nhập về. Rồi họ mời ông tham gia liên tiếp các bộ phim hài: Năm Hiệp Sĩ Bất Đắc Dĩ, Năm Vua Hề Về Làng, Tứ Quái Sài Gòn, Như Hạt Mưa Sa, Con Ma Nhà Họ Hứa…“ Xập Xám Chướng” (đây cũng là tên một bài hát nổi tiếng do Tùng Lâm sáng tác: “Xập xám chướng là xập xám chướng. 13 con chướng rớ vô là bán nhà. Cù lủ tàn tàn thì bán chiếc Honda, Sảnh sảnh mậu thầu thì tháo cái Oméga. 3 phé 3 nơi thì bán nốt căn nhà…”), và sau năm 1992 là sê-ri phim video hài: Hai Nhái khoái thịt ngựa, Hai Nhái khoái vợ bé, Hai Nhái khoái rượu đế, Hai Nhái khoái số đề, Hai Nhái kén rể…

Hỏi ông những buồn vui trong đời nghệ sĩ, ông tâm sự: “Tôi đã 4 lần đoạt Huy chương vàng nhưng xúc động và vui nhất là vào năm 1958 tôi được báo chí bầu chọn là “Nghệ sĩ được cảm tình nhất của khán giả.” Còn buồn nhất là ở thập niên 60, tôi phải theo đoàn xuống Cần Thơ lưu diễn trong lúc má tôi đang bệnh nặng. Đang diễn thì có điện từ Sài Gòn báo xuống là má tôi đã mất. Trớ trêu là tôi phải nuốt nước mắt ngược vào trong, để chọc cười thiên hạ cho hoàn tất lớp diễn. Diễn xong vào hậu trường mới ôm mặt khóc. Rồi một đêm thức trắng khóc mẹ ở bến phà Mỹ Thuận (lúc đó chưa có cầu-NV), đợi đến sáng mai mới qua được phà, tất tả về Sài Gòn chịu tang…” (ông kể cho tôi mà mắt ngấn lệ).

Trước 1975, Tùng Lâm phụ trách chương trình “Văn nghệ tạp lục” hằng tuần trên sóng phát thanh. Ông là đạo diễn kiêm “hoạt náo viên” chỉ nghe cái giọng khàn khàn, the thé của ông khi giới thiệu từng tiết mục, công chúng đã phì cười. Từ chương trình “Văn nghệ tạp lục” ông đã lăng xê thành công các gương mặt tên tuổi như: Trang Thanh Lan, Trang Kim Yến, Trang Kim Phụng, Giang Tử , Phương Hoài Tâm , Phượng Mai , Tuấn Phương (tức danh hài Duy Phương)…