JENNIFER NGUYỄN - Đọc bản thảo Thương Ngàn của Vĩnh Quyền

Tôi đọc Vĩnh Quyền đến nay chừng 15 năm với năm đầu sách. Bắt đầu từ một lần về thăm nhà, vào hiệu sách gặp một cuốn mua ngay, dù chưa biết và chưa đọc tác giả này, chỉ vì tên sách gọi đúng tâm trạng tôi lúc ấy: Huế Mình. Năm sau mua được tập truyện song ngữ Sói Hoàng Hôn – The Dusk Wolf ở hội chợ sách Frankfurt với cảm giác gặp đồng hương đất khách.

Từ đó có ý tìm đọc Vĩnh Quyền trên Amazon. Đều đặn ba năm một tiểu thuyết, Mảnh Vỡ Của Mảnh Vỡ và Trong Vô Tận, cả hai nhận giải tiểu thuyết của Hội Nhà văn Việt Nam. Tôi nghiệm nhà văn Trần Thùy Mai có lý khi cho rằng mỗi lần ra đời một tác phẩm mới, Vĩnh Quyền lại làm ta ngạc nhiên vì sắc màu mới. Trong bài viết về văn Vĩnh Quyền đăng trên báo Lao Động cách đây mấy năm tôi đã thêm ý nhỏ: Và càng ngày càng khiến người đọc đọc chậm hơn, không phải vì khó hiểu mà để có thời gian cảm thụ cái đẹp trong ngôn ngữ tiểu thuyết của nhà văn này.

Tết vừa rồi, lang thang trên internet đọc báo xuân, gặp một trích đoạn từ tiểu thuyết đang viết của Vĩnh Quyền. Chưa tới ba nghìn chữ mà đã gặp nhiều thi ảnh và cả ký hiệu nghệ thuật khiến văn bản mở rộng đa chiều. Qua trao đổi, được biết đây có thể là cuốn tiểu thuyết trước thời kỳ 'ngủ đông', nên nhà văn chưa có ý định xuất bản, bởi còn bản thảo dang dở trên bàn viết thì còn đó cái thú chơi văn chương. Tôi ngỏ ý muốn đọc tiểu thuyết này ở dạng bản thảo. Không thấy hồi âm, rồi cuối tháng 7 nhận được bản pdf, Thương Ngàn.

Tôi không bất ngờ với một nhà văn như Vĩnh Quyền khi Thương Ngàn là một tiểu thuyết sinh thái, mảnh đất văn còn vắng lặng ở Việt Nam, bởi hơn 20 năm làm báo ông luôn có mặt tại những điểm nóng thiên tai Miền Trung-Tây Nguyên và năm năm gần đây thường xuyên vào rừng sâu chụp ảnh động vật hoang dã, mà theo chữ của ông là 'theo dấu cánh chim trời'.

Ngay trang đầu tiểu thuyết Thương Ngàn, nhà văn tự định danh thể loại bằng một trích dẫn từ Sylvia A. Earle, nhà khoa học nữ đầu tiên của Cơ quan Khí quyển và Đại dương Quốc gia Hoa Kỳ; được Tạp chí Time vinh danh đầu tiên (1998) danh hiệu 'Anh hùng hành tinh':

Phần còn lại của thế giới tự nhiên có thể tồn tại mà không có chúng ta, nhưng chúng ta không thể tồn tại mà không có phần còn lại của thế giới tự nhiên. (The rest of the living world can get along without us, but we can't get along without them.)

Có thể diễn dịch thế này: Không phải con người, chính thế giới tự nhiên mới là nhân vật trung tâm của câu chuyện về tồn tại hay không tồn tại.

Dù với tựa đề Thương Ngàn, tiểu thuyết mới nhất của Vĩnh Quyền đã không dừng lại ở miêu tả, bày tỏ tình yêu thiên nhiên, hoặc sử dụng thiên nhiên như sân khấu để nhân vật trung tâm là con người phô diễn, mà tiểu thuyết phát triển theo hướng chỉ ra, khơi dậy ý thức đấu tranh bảo vệ môi trường, và lên án những nguyên nhân xã hội, con người gây nên nguy cơ cho nền móng bền vững của thế giới tự nhiên.

Mỗi tiểu thuyết của Vĩnh Quyền trong vòng mươi năm trở lại ít nhiều gây ấn tượng về ý thức làm mới nghệ thuật tiểu thuyết, từ xây dựng nhân vật, ngôn ngữ, tự sự, và nổi bật với 'trò chơi' cấu trúc. Trong Trong Vô Tận nhà văn đã khai thác lối kể cùng lúc nhiều nhân vật ngôi thứ nhất, không gian chồng ghép, thời gian đảo chiều, huy động nhiều thể văn bản: tùy bút, bút ký, truyện ngắn và cả kịch bản điện ảnh. Nhờ vậy một tiểu thuyết ngắn 250 trang, câu chuyện trong 10 ngày, đã mở ra một tự sự trên 100 năm, và hơn thế, vô tận.

Đến Thương Ngàn Vĩnh Quyền cấp thêm quyền hạn cho thể loại tiểu thuyết trong dung nạp liên văn bản. Ngoài lối tự sự thông thường, chuyện còn được kể bằng những trang sử đang lưu hành trong xã hội, ghi rõ tên bộ sử, tập mấy, trang nào; bằng truyền thuyết Mùa Săn Máu của dân tộc thiểu số Katu; bằng gia phả một cô trung triều Tây Sơn; bằng công trình biên khảo bản chúc thư chữ Nôm trên đỉnh Zi'lieng-Quảng Nam; bằng phóng sự báo chí, thậm chí bằng cả thơ ca sưu tầm liên quan đến chuyện kể.

Trước câu hỏi sao lần này có những trang thiên về chi tiết và số liệu như thế trong một áng văn chương thanh thoát, phải chăng Thương Ngàn là tiểu thuyểt tư liệu - documentary fiction, Vĩnh Quyền chia sẻ:

Người đọc có quyền nghĩ vậy khi đi vào vài tuyến truyện trong Thương Ngàn, còn nhìn lại cả cuốn tiểu thuyết thì không. Chẳng hạn tôi có chương viết về công việc thực hiện một bài báo hiện trường sự kiện lở núi tại Thủy điện Rào Trăng 3 - Thừa Thiên Huế, thì không thể xem đó là văn thông tấn. Trải nghiệm làm báo có thể giúp tôi viết chương này có cảm giác thật nhưng nó vẫn phải là văn hư cấu và không nhằm đáp ứng mục đích truyền thông thời sự như nhà báo. Tái hiện một thời sự xảy ra từ vài năm trước một cách sinh động và chi tiết, tôi và tiểu thuyết của tôi hướng đến một thời sự khác: Làm sao lay động được tâm thức người đọc trước thực trạng lâm nguy của thế giới tự nhiên. Và tất cả những ngổn ngang, khô khan, đau thương trên hiện trường sông núi Rào Trăng vỡ nát bởi sự ngu dốt và lòng tham phải được chuyển hóa thành văn chương dưới ngòi bút nhà văn. Đó là thách thức dành cho tôi. Thành hay bại của Thương Ngàn là ở đó. Mà điều đó còn tùy vào bạn đọc: Chỉ dừng lại với tiểu thuyết truyền thống hay đón nhận văn chương thể nghiệm.