VŨ THƯ HIÊN - Để nhớ, để thương

Người là sinh vật cấp cao, tôi đọc sách thấy viết thế. Cũng chẳng nhớ sách nào.

Tôi không mấy tin định nghĩa này là đúng. Trong thực tế, anh cấp cao rất vụng mưu sinh so với em cấp thấp. Anh tính toán lợi hại, khó dễ. Em không kén cá chọn canh, rơi vào nơi nào em cũng sục sạo kiếm mồi tắp lự, miễn có cái bỏ bụng.

Thả thằng tù, hiển nhiên là một sinh vật cấp cao, ra khỏi trại giam là nhà nước phủi tay – mặc mẹ mày, mày sống thế nào thì sống, tao không cần biết.

Tôi ra tù còn đủ hai tay hai chân. Và quan trọng hơn cả là còn cái đầu. Nó vẫn ở chỗ cũ. Còn nó là tuyệt vời rồi. Cái đầu nghĩ ra đủ mọi cách cho sự tồn tại của tôi: chữa xe đạp nhé, bốc vác nhé, hay là đi học nghề chữa tivi… Nghề này thịnh lắm kể từ khi các thứ tivi to nhỏ ào ào từ Sài Gòn chạy ra Hà Nội.

Nó nghĩ, nhưng tôi chưa thử nghề nào.

Hoàng Thế Dũng, một bạn tù của tôi, cựu chính uỷ Trung đoàn Thủ đô huyền thoại, cựu phó tổng biên tập báo Quân đội Nhân dân, bảo:

- Cứ đến Viện Thông tin Khoa học Xã hội. Tớ đã nhận vài việc ở đấy. Nhưng toàn tiếng Nga, tiếng Hoa, tớ lại không rành cả hai. Có khối việc cho người biết tiếng Nga như cậu: dịch, làm tổng thuật. Nhuận bút chẳng bao nhiêu, nhưng có còn hơn không.

Nhà thơ Dương Tường, cũng nòi “phản động”, cũng có tên trong sổ đen, nhưng không hiểu sao lại trượt vụ đi tù cùng tôi, nói:

- Ông ấy nói phải đấy. Cứ đến gặp Đỗ Thuý Hà. Cô này được lắm.

Ờ, tôi nghĩ, tại sao không?

- Tôi biết ông là ai. Ông Dương Tường đã lấy mấy cái cho ông dịch khi ông vừa về mà – Thuý Hà vui vẻ tiếp tôi - Sao bây giờ mới đến?

Trước mặt tôi là người đàn bà đứng tuổi, mặt vuông chữ điền, da thô, miệng phì phèo điếu sâu kèn xẹp lép.

Thuý Hà lôi ra một chồng giấy.

- Dịch tiếng Nga thì ông rành, bê cả đống này đi. Còn mấy cái tổng thuật – triết học, ngôn ngữ học, xã hội học… là thứ khó nhá với người không theo dõi, không cập nhật các kiến thức chuyên ngành.

Tôi gật đại:

- Tôi sẽ thử.

Thuý Hà nhìn tôi, lưỡng lự:

- Tuỳ ông thôi, nhận được thì nhận.

Tôi vơ tuốt, cả một bị.

- Thời hạn thế nào, thưa chị?

- Không cần vội – Thuý Hà mỉm cười rộng lượng - Xong thì mang lại.

Tôi lại gật:

- Vâng, thưa chị. Tôi sẽ gắng làm nhanh.

- Cứ tằng tằng. Không đi đâu mà vội – Thuý Hà cười rộng - Mà ông bỏ cái thưa gửi đi cho tôi nhờ.

*

Tôi vùi đầu vào việc. Tôi làm như điên.

Nhuận bút không nhiều, nhưng số tiền đầu tiên nhận được đã làm ra phép lạ - bữa ăn hằng ngày khác hẳn trước. Thế chỗ những nắm bột mì luộc lấm tấm xác mọt, vợ tôi cười tươi, con tôi mắt sáng rực trước bát cơm nóng hổi và đĩa trứng tráng vàng ươm và đĩa tôm rim đỏ rực.

Đụng đến đống sách và tài liệu để làm tổng thuật mới thấy công việc này không dễ nhằn. Sau 9 năm nằm xà lim và làm đủ mọi công việc lao động ở các trại, kiến thức sách vở của tôi bốc hơi bằng hết.

Công việc được trả theo số chữ, dịch cũng như tổng thuật, người đặt hàng không xét nét chất lượng, miễn chấp nhận được. Nhận rồi, họ tỉ mẩn đếm từng chục chữ một, mỗi chục chữ gạch một cái, gộp chúng lại thành tổng số, tính thành tiền, cấp trên căn cứ vào đấy mà duyệt chi.

May cho tôi, những văn bản tôi mang về đều quen thuộc – chúng na ná nhau trong sự trích dẫn kinh điển mác-xít, cái này sao chép cái kia.

Tôi chỉ giật thót khi bắt gặp một luận văn của trường phái triết học Leningrad (1). Nó cực hay. Tác giả rất khôn ngoan, biết giấu mình khi trình bày phương pháp tư-duy-ngược, rất mới. Những câu chữ mơ hồ, che khuất mọi từ ngữ chính trị. Có vẻ xã hội Liên Xô đã thông thoáng hơn trước. Tôi chịu ơn tác giả vì đã cho tôi cách suy nghĩ không theo đường mòn.

Thế nhưng khi đọc cuốn Từ điển Thuật ngữ Ngôn ngữ học, không hiểu sao tôi lại nổi hứng làm chuyện ruồi bu: chỉ trích việc dịch từ “actant” sang tiếng Việt “tác tố” là sai. Chắc hẳn do người ta dịch coi từ nguyên của nó là “action” (hành động). Nghĩ kỹ thì thấy “actant” là thành phần của một mệnh đề, tương tự một hồi kịch. Từ nguyên của nó ắt phải là “actor”. Có thể gọi nó là “từ thủ vai” hay nói ngắn là “từ vai” cho tiện.

Tôi ngạc nhiên khi thấy dòng đề nghị ”Thanh toán mức 6 đồng/ nghìn chữ” của Thuý Hà như thường lệ bị gạch bỏ, thay vào đó là một dòng mực đỏ: “Thanh toán 16 đồng/ nghìn chữ”.

- Ông ngạc nhiên là phải – Thuý Hà nhìn nét ngơ ngác trên mặt tôi – Ông ấy bảo ông là nhà ngôn ngữ học, phải trả xứng đáng.

Tôi mà là nhà ngôn ngữ học?

Cả đời tôi, trước đó và sau này, chưa có ai gọi tôi như thế.

- Tôi nghĩ ông sai, bài này sẽ bị bác. Tôi cũng bị bất ngờ. Ông ấy bảo sửa được một chữ trong từ điển không dễ, phải là chuyên gia trong ngành.

“Ông ấy”, người duyệt, là chuyên viên ngôn ngữ. Hình như Nguyễn Kim Thản thì phải, tôi không nhớ chắc.

- Thế nào? Phải khao chứ?

Tôi mời Hà đi ăn chim quay. Ở phố Tạ Hiền có một nhà hàng nổi tiếng. Mừng tôi sống sót, các bạn đã cho tôi nếm món này. Nó tuyệt vời.

Nhưng Hà lắc:

- Ông mời, tôi nhận lời – Từ đây là việc của tôi.

Tan sở, Hà dẫn tôi cuốc bộ từ phố Lý Thường Kiệt tới tận ngõ chợ Khâm Thiên. Cả tôi, cả Thuý Hà đều không có xe đạp.

Từ đoạn này trong câu chuyện, tôi sẽ lên gân để gọi Thuý Hà bằng “nàng”. Cho nó tiện. Chứ gọi như thế e không đúng với hình dung thông thường về “nàng”. Nàng ở đây lừng lững như Từ Hải.

Một ông già bốc mùi dẫn chúng tôi vào sâu một căn nhà tối:

- Hôm nay có Làng Vân sạch. Bà lấy một hay hai cút?

Nàng liếc nhanh tôi:

- Ta lấy một chai chứ?

Tôi gật. Tôi tin nàng đã tính toán – giá chai rượu không thể làm cho khoản nhuận bút của tôi bị thâm thủng quá đáng.

Với một chút ngỡ ngàng, ông già nhìn nàng rồi lẳng lặng rót dòng rượu trong vắt từ cái vò sành mốc thếch vào chai, cẩn thận nút lại bằng một túm lá chuối khô rồi mới đưa cho khách, trịnh trọng như linh mục trao bánh thánh cho con chiên.

Nhà nàng ở phố Trần Hưng Đạo. Con phố Tây trước kia mang tên Gambetta, chính khách nổi tiếng của mẫu quốc, là phố lớn. Một căn phòng nhỏ, tuềnh toàng, không ra phòng bồi bếp hay ga ra ô tô của một ngôi nhà to, nơi ở của các quan chức lớn.

Một cháu nhỏ ngồi trước cái bàn tự tạo đang học bài.

Tôi hỏi nhỏ:

- Ông ấy đâu?

Nàng rót rượu cho tôi, mặt lạnh như tiền:

- Không có ông nào cả.

Tôi không dám hỏi thêm. Đàn bà không chồng mà có con vào thời ấy là sự lạ. Trong tiếng Việt khi ấy chưa có cụm từ “mẹ đơn thân”.

Sau bữa rượu, chúng tôi trở thành bạn. Không phải bạn thường, mà bạn thân.

Nhờ tình bạn này, tôi được biết nhiều chuyện đời, chuyện người, tiếc là không phải chuyện nào cũng có thể kể lại. Như chuyện thằng bé nọ.

- Nó là số phận trao cho tôi. Nó là một lẽ sống của tôi.

Cháu có thể không biết cha nó là ai, nhưng tôi biết, do nàng kể. Người này có danh tiếng, với tôi cũng là chỗ quen biết.

Cái chính tôi muốn nhấn mạnh ở đây là nhờ nàng mà anh em chúng tôi mới ra tù có được một thời gian ngắn sống tốt hơn khi chưa gặp nàng. Có thể thêm vào đấy một lời khen Viện Thông tin Khoa học Xã hội: bằng việc làm cho viện này chúng tôi được tiếp cận cả một kho kiến thức.

Là nói về cái lợi cho chúng tôi thôi, chứ cái Viện ấy có nhiều sách không ra gì, nhất là mấy cuốn từ điển tiếng Việt.

*

Tôi bỏ Hà Nội vào Sài Gòn một thời gian dài.

Trở ra, tôi đến thăm nàng.

Căn phòng tuềnh toàng thêm tuềnh toàng. Nàng vốn đẫy đà càng thêm đẫy đà.

- Nghe anh em nói, ông vào trong ấy ăn nên làm ra, phải không?

- Sài Gòn không phải là Hà Nội.

- Mọi người đều nói thế.

- Nó đã khác, nhưng vẫn còn là một thành phố bình thường, với những con người bình thường được sống cuộc sống tương đối bình thường.

Nàng có vẻ bất bình cho Hà Nội:

- Theo ông thì Hà Nội là một thành phố không bình thường?

- Hà Nội ư? Nó không còn là Hà Nội. Nó bị nhào nặn theo ý ông chủ đần độn để trở thành không bình thường.

Chúng tôi có một bữa rượu tái ngộ vui vẻ.

Không cần phải đi xa mới có Làng Vân hoặc Trương Xá. Rượu lậu giờ có khắp nơi. Nghe nói các bà đựng rượu lậu trong săm ô tô quấn quanh người như có chửa để qua mặt đội quân quản lý thị trường đông đúc. Rượu đựng trong săm ô tô uống đằm lắm, các sâu rượu nhận xét, không biết trong săm có chất gì.

Tôi mang cho nàng một số tiền nhỏ bỏ trong phong bì. Nàng bóc ngay nó ra.

- Bây giờ ông là Liên Xô của tôi – nàng cười vui, nâng cao bát rượu – Tôi sẽ được thường xuyên nhận viện trợ không hoàn lại chứ?

Tôi gật không dứt khoát. Tôi không tin ở mình. Tôi chỉ tin ở vận may. Mà vận may không phải lúc nào cũng có. Được làm Liên Xô, nước anh cả hào phóng của phe xã hội chủ nghĩa là một vinh dự không dễ.

Trong thời gian lưu lại Hà Nội, thỉnh thoảng tôi gặp nàng trên đường. Nàng lục túi tôi, rất tự nhiên:

- Tôi lấy một ít, hả?

Ra Hà Nội lần ấy, tôi có một phát hiện buồn: nàng không phải lấy rượu làm vui, mà đã thành con nghiện.

Mà không phải riêng nàng. Mấy người bạn thân của tôi cũng thế. Họ trở thành đệ tử Lưu Linh từ lúc nào không hay. Tôi không phải người nghiên cứu xã hội học để có thể đưa ra kết luận về hiện tượng này. Nó không còn là hi hữu. Nó tràn lan.

Tôi hay đến thăm Văn Cao. Chúng tôi quen nhau từ thời ở rừng Việt Bắc. Lần nào cũng thấy anh ngồi với rượu – khi thì một mình như triết gia, khi bốc đồng với bè bạn. Đến nỗi người đến chơi với anh có thói quen không mang cái gì khác mà cắp nách một chai rượu làm quà.

Hoạ sĩ Dương Bích Liên cũng vậy. Tranh một bên và rượu một bên.

Nghe bạn bè kể thì nàng bán cả phiếu gạo, phiếu vải, phiếu thực phẩm, để mua rượu. Mấy thứ đó là vật bất ly thân của người Hà Nội. Đến ông Đặng Châu Tuệ, nhà cách mạng cựu trào, một thời là chủ tịch tỉnh Ninh Bình, một thời là nghị viên, bạn thân của cha tôi, đi đâu cũng lủng lẳng bên mình cái xà cột bằng vải bạt xơ xác, trong đó chắc chắn có tất cả các thứ phiếu mà nhà nước có thể nghĩ ra.

- Phiếu là cái gì? Là cuộc sống, cháu ạ – ông vỗ đồm độp vào cái xà cột tội nghiệp – Mất phiếu là mất hết.

Ông không nói: “Mất độc lập là mất hết” như các bạn tù ngày xưa của ông thường nói với thần dân.

Nàng không phải bất mãn, không phải chống đối chế độ. Có người nhận xét nàng là một dạng bất đắc chí. Tôi không biết cái chí của nàng là gì. Phải có cái chí thì mới bất đắc được chứ. Có thể bản năng tự do trong nàng quá mạnh, mà xã hội lại toàn những rào cản, những cấm đoán chăng? Tôi không hiểu. Một câu hỏi không có câu trả lời.

*

Rồi do một tình cờ, kẻ có lý lịch không thể xấu hơn là tôi cũng được đi Liên Xô, đi Ukraina, trong vai thông ngôn, đôi khi còn được đôn lên một chức vụ không khi nào nghĩ tới – thành viên phái đoàn thương mại.

Cái sự tình cờ này là một chuyện thú vị, có thể kể vào một lúc nào khác. Kể lan man sẽ làm loãng câu chuyện.

Rồi tôi được ở lại Moskva, thoạt đầu với tư cách đại diện cho một công ty xuất nhập khẩu. Sau vài năm, công ty này không liên hệ với tôi nữa do làm ăn bết bát hay do cái gì khác, tôi không biết. Thế là tôi ở lì, trở thành kẻ lưu vong bất đắc dĩ.

Tôi đến Moskva khi nó còn là thủ đô một nước xã hội chủ nghĩa cho tới khi Liên Xô vĩ đại đổ sụp để trở thành một nước không biết nên gọi là gì.

Trong cuộc mưu sinh bận rộn, Thuý Hà trôi tuột vào quá khứ. Như rất nhiều thứ khác.

Người nhắc tôi nhớ tới nàng là Mai Quỳnh Nam, một bạn trẻ của tôi. Nam về nước sau khi nhận bằng tiến sĩ xã hội học chính trị.

Ở sân bay Sheremetchievo, Mai Quỳnh Nam chợt nhắc tới Thuý Hà:

- Em có mang quà cho chị ấy đây – một tút Drug (2). Chị ấy vẫn hút như điên.

- Vẫn rượu nữa chứ?

- Còn phải nói. Giờ tích cả vò.

- Nam vẫn thường gặp chị ấy? Cuộc sống của chị ấy giờ thế nào?

- Như mọi người – Nam thở dài - Rách.

- Tội nghiệp – tôi thấy lòng mình đau nhói.

Tôi sờ túi. Trong ví chỉ có ít tiền lẻ.

À, còn cái đồng hồ trên tay.

Tôi tháo nó đưa cho Nam.

- Cái này đang có giá – Nam nói.

- Nhắn hộ anh: anh vẫn nhớ những gì chị ấy làm cho anh khi anh vừa từ nhà tù trở về. Anh không quên.

Trong cuộc sống này, người với người có nợ đồng lần.

Chẳng bao giờ chúng ta trả hết được cho nhau.

Paris, tháng 6. 2020.

_________________________________________________________

(1) Sau khi Liên Xô sụp đổ, thành phố được trả lại tên cũ – Sanit-Petersburg (Санкт-Петербyрг)

(2)Thuốc lá Liên Xô, Drug có nghĩa là Người Bạn.