NGUYỄN NGỌC THƠ - Hồ Xuân Hương - Ghẹo cười xuyên thế kỷ

“Ngồi buồn nhớ chị Xuân Hương
Hồn thơ còn hãy như nhường trêu ai?”
(Giấc mộng con_Tản Đà)

A) KHÁI QUÁT

Trong lịch sử thơ ca Việt Nam, thơ Hồ Xuân Hương lóe sáng như một vì sao rực rỡ giữa bầu trời văn học. Nói đến nữ sĩ Hồ Xuân Hương là nói đến giọng cười tinh quái, độc đáo đầy thi vị! Yêu thơ Hồ Xuân Hương là yêu sự khác biệt, qua nghệ thuật miêu tả_nói lái_chơi chữ không một nhà thơ nào có thể so sánh được. Vì thế, người đời suy tôn là “Bà Chúa Thơ Nôm”! * 

(Thiếu nữ ngủ ngày- Bùi Xuân Phái) 

Hồ Xuân Hương (1772 _1822) ** sinh ra và lớn lên trong thời đại phong kiến Lê suy-Nguyễn sơ, cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19, Nước nhà đầy biến loạn, dân tình cơ cực, vua quan bất tài, xu nịnh…

Chính thời thế đã tạo thiên tài trong Văn học sử xuyên thấu thế kỷ! Giai đoạn này đã sinh ra nhiều nhà thơ kiệt xuất như Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, bà Huyện Thanh Quan… Có thể nói, đây là thời đại hoàng kim nhất trong lịch sử văn học Việt Nam! 

Thơ Nôm Hồ Xuân Hương khắc họa sắc nét nội tình xã hội nhiễu nhương thời đó, trong “Xuân Hương thi tập” và “Lưu Hương Ký” do Trần Thanh Mại công bố trên tạp chí Văn học số 10/1964.*** Nhưng người đời, đa phần đọc thơ bà thông qua các bản dịch quốc ngữ (thường có dị bản), nên đã giảm đi phần nào sự độc đáo so với nguyên gốc. ****

Thơ Hồ Xuân Hương thoát khỏi cốt cách Đường thi sáo mòn, rặt hương vị Việt Nam. Bà nhìn đời bằng cái nhìn phóng khoáng gần như đi trước thời đại! Bà dùng thơ ca nói lên thân phận bi đát của người phụ nữ, bị sợi dây thòng lọng Nho Giáo trói chặt_ Thơ bà toát lên cái thông minh, từng trải, thấm đẫm nổi đau vị đời. Bà đả phá hủ tục đa thê, đòi quyền tự do kết hôn, bình đẳng trong xử thế, lên án chế độ thống trị khắc khe, chà đạp nhân cách phái yếu gây nên bao bi kịch trong gia đình và xã hội. 

Trên đây là vài nét sơ lược về bối cảnh lịch sử, cuộc đời thơ ca Hồ Xuân Hương. Trong khuôn khổ bài viết này, tôi không có ý đi sâu vào mọi khía cạnh trong thơ bà, vì đó là lĩnh vực chuyên môn của các nhà nguyên cứu văn học có uy tín. Bài viết chỉ nhằm giới thiệu đặc thù về nghệ thuật miêu tả trực tiếp và miêu tả ẩn dụ qua “GHẸO THƠ_TÁN LÁI_CHƠI CHỮ”, để nói lên tiếng cười đầy cá tính mạnh mẽ trong thơ bà.

B) TIẾNG CƯỜI ĐỘC ĐÁO TRONG THƠ HỒ XUÂN HƯƠNG***** 

1) GHẸO THƠ (MIÊU TẢTRỰC TIẾP-ẨN DỤ)  

Ghẹo thơ hay còn gọi là tán thơ (xướng-họa).Thời xưa, nam thanh nữ tú con nhà có học, tán tỉnh nhau thường lấy thơ ca đối đáp bóng gió để nói lên lòng mình. Giai thoại lưu truyền giữa nàng Xuân Hương bướng bỉnh và chàng Chiêu Hổ lém lỉnh, nổi tiếng một thời trên văn đàn lúc ấy cũng dùng cách này. 

Khởi đầu, Xuân Hương ghẹo Chiêu Hổ bằng cách xưng chị, lấy hùm đọ với hổ ám chỉ cho cái ấy thật đáo để: 

-Anh đồ tỉnh, anh đồ say
Sao anh ghẹo nguyệt giữa ban ngày?
Này này chị bảo cho mà biết,
Chốn ấy hang hùm chớ mó tay.

(Trách Chiêu Hổ I_HXH)

Không ngờ, Chiêu Hổ đớp chát tài tình, miếng trả miếng đích đáng, Xuân Hương dù có đanh đá cũng phải cứng miệng: 

-Này ông tỉnh! Này ông say!
Này ông ghẹo nguyệt giữa ban ngày
Hang hầm ví bằng không ai mó,
Sao có hùm con bỗng trốc tay?

(Họa I_Chiêu Hổ)

Chợt nhớ món nợ vay, Nàng liền đổi chiến thuật, hậm họe lên giọng: 

- Sao nói rằng năm lại có ba?
Trách người quân tử hẹn sai ngoa.
Bao giờ thong thả lên chơi nguyệt,
Nhớ hái cho xin nắm lá đa.

(Trách Chiêu Hổ II_HXH) 

Chiêu Hổ chẳng hề nao núng, trân tráo họa lại tỉnh queo: 

Rằng gián thì năm quí có ba,
Bởi người thục nữ tính không ra!
Ừ, rồi thong thả lên chơi nguyệt,

Cho cả cành đa lẫn củ đa.

(Họa II_CH)

Vì sao, ChiêuHổ lại chê Xuân Hương “tính không ra”? Nàng mới cao giọng chị đấy mà! Theo tích xưa, trên cung trăng có thằng Cuội cũng là một tay nói dối, ranh ma! Như thế, Xuân Hương ví Chiêu Hổ là Cuội, chơi xỏ cho bỏ ghét cái mặt “nhất nam viết hữu” khinh khỉnh kia! ******

Ngày xưa, tiền của ta có hai loại: sử tiền còn gọi là tiền gián. Một gián ăn 36 đồng kẽm. Một loại nữa là cổ tiền gọi là tiền quí. Một quí ăn 60 đồng kẽm. Vậy, năm tiền gián sẽ là 5*36=180 đồng kẽm tương đương 3 đồng quí là: 3*60=180 đồng. Được thể, Chiêu Hổ mới cợt nhả cho “cả cành đa lẫn củ đa” đầy hình tượng! 

Keo này, Chiêu Hổ hạ Xuân Hương một vố đau điếng, Nàng cụt hứng hậm hực bỏ đi, nhưng cái tính ương ngạnh vẫn không chừa vài ngày sau Xuân Hương lại có thơ khiêu khích: 

Những bấy lâu nay luống nhắn nhe
Nhắn nhe toan những sự gùn ghè
Gùn ghè nhưng vẫn còn chưa dám
Chưa dám cho nên phải rụt rè!

(Trách Chiêu Hổ III_HXH)

Nghe vậy, chàng Chiêu Hổ ngứa cựa đá thơ ngay: 

Hỡi hỡi cô bay tố hão nhe
Hão nhe không được, gậy ông ghè
Ông ghè chưa được, ông ghè mãi
Ghè mãi rồi lâu cũng phải rè!

(Họa III_CH)

Đúng là chơi dao có ngày đứt tay, Hồ Xuân Hương đơ cả lưỡi thẹn thùng lui gót ngọc…

2)TÁN LÁI( MIÊU TẢ ẨN DỤ) 

Tán lái hay còn gọi là nói lái, chúng ta thường thấy có 3 cách chính:

a)Đổi âm sau giữ chữ đầu và dấu thanh:

Ví dụ: Đá môi hôn_ là “đốn môi ha” ; Hộ khẩu_ là “Hậu khổ”; Cầu Bà Di_ là “Kì bà dâu” (C&K: đều đọc âm “cờ”)… 

b)Đổi chữ trước ra sau và hoán đổi vị trí dấu thanh:

Ví dụ: Cây súng_ là “sung cấy”; Cối xay_ là “xáy côi”… … 

c)Hoán đổi vị trí dấu thanh giữ nguyên chữ:

Ví dụ: Thủy điện_ là “Thụy Điển”; Lộc phước_ là “Lốc phược”

Trong 3 cách tán lái, người ta thường dùng cách (a) và (b) nhiều hơn cách (c). 

Tán lái là lối nói bóng gió, một hình thức nghệ thuật độc đáo, thuần túy Việt Nam mà Hồ Xuân Hương là sư tổ! Nó là sự kết tinh từ nguồnVăn học dân gian, đánh động não bộ đổi âm vận thanh, hình tượng cách nói ẩn ý để đùa cợt giải khuây, xóa tan mệt nhọc lúc đồng áng 

Tán lái trong thơ HXH thường táo bạo, cay và độc! Nhưng đọc lên ta thấy thật dí dõm, thâm thúy thể hiện nét dâm không (libido) mà óng mượt; nét tục không thô lậu (rudeness) mà thanh tao_ tạo thành một khối gắn kết trữ tình, lãng mạn quyện chặt bố cục bài thơ, làm người đọc thích thú, rớt lại nụ cười đồng cảm.

Hồ Xuân Hương là nhà thơ tiên phong đã đưa TÍNHDỤC (sexology) vào Văn học Việt Nam trong giai đoạn lịch sử trung đại một cách tự nhiên và độc đáo, nên thơ bà đọng mãi với thời gian! Tính dục cũng là một nhu cầu hoàn toàn có thật trong cuộc sống, để nòi giống trường tồn và đất nước phát triển thì không lý do gì lại nghiêng về tiếng nói phái mạnh mà chối bỏ, cấm kỵ tiếng nói của phái yếu, thì văn hóa tính dục ấy chưa thể gọi là âm dương hợp nhất! Vì vậy, bà đã dùng những thành tố (components) lái tục, thả đúng thì, đúng lúc lồng vào liên tưởng, tô đậm màu sắc qua miêu tả trực tiếp-ẩn dụ, làm ý thơ tỏa sáng, tạo đòn tâm lý chọc thẳng vào giới ăn trên ngồi trước lòng dạ đầy giả dối, bà lột trần tuốt tuồn tuột! 

Có lần lên chùa, thấy chùa vắng tanh cổng ngõ hờ hững, bên trong các chú tiểu thì ngủ gục chẳng buồn tụng kinh, gõ mõ. Xuân Hương bởn cợt, giễu mấy sư thiếu đạo hạnh lại thích đi mây về gió: 

-Quán Sứ sao mà cảnh vắng teo
Hỏi thăm sư cụ đáo nơi neo.

(Chùa Quán Sứ) 

Hoặc một hôm, từ “Cổ Nguyệt đường” ***** về thăm mẹ đi ngang cánh đồng thấy trai gái đang tát nước vào ruộng, gặp lúc mùa hè nóng bức, Nàng chợt liên tưởng, ngổ ngược xổ: 

Đang cơn nắng cực chửa mưa tè
Rủ chị em ra tát nước khe.

(Tát nước)

Hay:

-Mừng nay đại vũ xa gần khắp
Thử hỏi thôn làng đã sướng chưa

(Nắng cực gặp mưa)

Tán lái trong thơ HXH là một kho tư liệu giàu tính dân gian như người thật, vật thật đọng nụ cười châm biếm, thâm thúy…

3) CHƠI CHỮ ( MIÊU TẢ TRỰC TIẾP-ẨN DỤ)

Nghệ thuật chơi chữ trong thơ Hồ Xuân Hương như lát cắt, lột tả cái ngụ ý bà muốn nói. Hình thành một lối miêu tả song song (vừa trực tiếp- vừa ẩn dụ), bà vận dụng mọi giác quan cảm nhận, sáng tạo không theo lối mòn, ước lệ. Nếu nói Nguyễn Du là ông vua ngự trị trên long sàng “Văn học bác cổ”, thì Hồ Xuân Hương là bà chúa đang vi hành giữa “Văn học dân gian”. Bằng lối quan sát từ ngoài vào trong-từ trong ra ngoài, kết dính với hương vị TÍNH DỤC đầy màu sắc, thơ bà như có duyên ngầm xuyên suốt tác phẩm! 

Đã qua rồi thời đại độc tôn, phiến diện nặng tư duy Nho giáo, cho rằng thơ Hồ Xuân Hương là dâm tục, lẳng lơ. Có một thời, nhà văn Trương Tửu cũng đã từng nhận định quá khích rằng, thơ HXH là“thiên tài hiếu dâm cực điểm”******* và nhóm người hùa theo ông nhạo báng, dè bỉu tạo thành cái án treo thơ dâm, móc lơ lửng giữa không gian và thời gian Văn học. Nhưng theo dòng chảy nghệ thuật, bằng cái nhìn thuần túy khách quan, người ta đã xóa bỏ cái án khiên cưỡng không thời hạn ấy, phục hồi nhân phẩm cho bà đúng tâm đúng tầm thẩm mỹ và ngày nay thơ bà càng được các nhà nguyên cứu phê bình văn học, cũng như bạn đọc trong và ngoài nước hết lòng yêu mến! 

Chất trữ tình, lãng mạn trong thơ HXH cô-nén vào con chữ đơn giản mà ý thì sâu lắng! Là tiếng nói chân thành của giới bình dân khốn cùng, đập vào ý thức hệ ngàn năm phong kiến! Qua thơ, bà điểm mặt tầng lớp quan lại thối nát, văn nhân bất tài, sư sãi hổ lốn… cũng phải ngậm bồ hòn làm ngọt, trước những lằn roi thơ táo bạo bà quất tím tái vào mặt…

Thơ Hồ Xuân Hương dẫn dắt người đọc như lạc vào một mê cung toàn tranh khỏa thân. Đẹp từ đường nét, màu sắc, âm thanh bay bổng, hút hồn người xem như họ đang chiêm ngưỡng tượng thần Vệ nữ: 

Mùa hè hây hẩy gió nồm đông,
Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng.
Lược trúc chải cài trên mái tóc,
Yếm đào trễ xuống dưới nương long...

(Thiếu nữ ngủ ngày)

Ở đây, chữ “hây hẩy gió”diễn tả trực tiếp ngọn gió đang vuốt ve mát lâng lâng, đến độ lịm, ngủ say chẳng còn biết giữ ý tứ gì cả, nhưng thật hồn nhiên, ngây thơ tựa một nàng tiên đang ngủ! 

Cay đắng trước phận đời “Làm lẽ”, bà thả những con chữ rớt ra tự đáy lòng uất nghẹn, đốt cháy cả thành trì tư tưởng “đa thê tam tòng tứ đức”,****** giải phóng cho kiếp phụ nữ bị lâm vào cảnh chồng chung như một thứ nô dịch tình dục không công bởi quyền lực Nho giáo áp đặt do chính giới mày râu: 

Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung
Năm thì mười họa chăng hay chớ
Một tháng đôi lần có cũng không

(Làm lẽ) 

Tả “con ốc nhồi”, bà bóc trần cái máu háu gái nham nhở của giới lắm tiền, nghèo nhân cách như bán cả nổi đau: 

-Quân tử có yêu thì bóc yếm
Xin đừng ngó ngoáy lỗ trôn tôi.

(Vịnh ốc nhồi) 

Giễu đám văn nhân thích phô trương mà cái tài thì một nhúm cỏn con, bà châm chọc thẳng thừng, làm họ sượng cả mặt lẳng lặng tránh xa: 

Năm ba thằng ngọng đứng xem chuông
Nó bảo nhau rằng ấy ái uông

(Vịnh cái chuông)

Hoặc trịch thượng như làm thầy thiên hạ : 

-Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ?
Lại đây cho chị dạy làm thơ

(Mắng học trò dốt I)

Nghe xong, đám khoe chữ muốn độn thổ luôn! 

Tả “Hang Cắc Cớ”, bà thường dùng định ngữ-bổ ngữ nhấn mạnh cuối câu diễn tả hình ảnh, âm thanh sống động như thổi hồn vào sự vật, phơi cả nội y hang Cắc Cớ mờ mờ ảo ảo: 

Kẽ hầm rêu mốc trơ toen hoẻn,
Luồng gió thông reo vỗ phập phòm
Giọt nước hữu tình rơi lõm bõm
Con đường vô ngạn, tối om om.

(Hang Cắc Cớ) 

Gián tiếp đả phá tầng lớp quan lại ăn chơi, đàn điếm, tự cho mình là quân tử, thanh cao. Bà xé toạt cái quan niệm luân lý, cho rằng phụ nữ chỉ ở xó phòng the, bếp núc, vậy mà, từ “chúa dấu vua yêu” cứ mãi đắm say vừa leo vừa thở: 

Hiền nhân quân tử ai là chẳng
Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo

(Đèo Ba Dội)

Tả cái quạt, thơ bà như có tiếng sóng vỗ đầy tính năng khêu gợi. Nghe qua giới đàn ông cười híp cả mắt, lòng mát rời rợi nhưng gẫm kỹ thì bị cái quạt của bà gỏ vào sọ khỉ đau nhói: 

Vành ra ba góc da còn thiếu
Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa
Mát mặt anh hùng khi tắt gió
Che đầu quân tử lúc sa mưa

(Vịnh cái quạt II)

Ngay tình huống bị trượt té, ngã liểng xiểng trong sân trường trước bè bạn đang giễu cợt. Bà đứng dậy tỉnh bơ, chữa thẹn bằng khẩu khí ngang tàng rất xấc, khiến đám bạn trai phải lạnh gáy, kiêng dè không dám hó hé: 

Giơ tay vói thử trời cao thấp *****
Xoạc cẳng đo xem đất vắn dài

(Đọc thơ chữa thẹn)

C) KẾT  

Những động từ « GHẸO-TÁN-CHƠI » thường dùng để chỉ trạng thái hưng phấn của đối tượng, hay đi kèm danh từ chỉ giới tính như “ghẹo gái-tán gái-chơi gái”. Nhưng đọc thơ Hồ Xuân Hương, giới mày râu thời nào đọc qua cũng thấm đòn , vì giới tính đằng sau những động từ này như đã thay đổi thông lệ cũ. Và phái mạnh, dường như thấy mình bị rớt cái mạnh trước bãi phơi thơ lộ yếm châm biếm của Bà, và họ mường tượng đang thấy chính bà tủm tỉm phán trong thơ xanh rờn :

- Ai ghẹo ai ? Ai tán ai ? Ai chơi ai ? Xin mời đọc thơ Hồ Xuân Hương… thì tự biết nhé! 

Đã trải qua hơn 200 năm, thơ Hồ Xuân Hương từng nhận những thị phi khen-chê , nhưng giọng cười trong thơ bà vẫn hút hồn người đọc mê say và tiếng nói trong thơ bà đã phần nào khẳng định vị trí của giới nữ ngày càng được tôn trọng, nhất là trong xã hội hiện đại chúng ta đang sống, thì điều đó đã trở thành sự thật vậy! 

Sài Gòn, 2013

Nguyễn Ngọc Thơ

_____________- 

THAM KHẢO :

* Bà Chúa Thơ Nôm _Theo nguồn « Thân thế và thơ ca Hồ Xuân Hương » của Lê Lâm_ Nhà xb Cây Thông (1950) 
- Nhà thơ Xuân Diệu trong « Hồ Xuân Hương, bà chúa thơ Nôm »Tạp chí Văn nghệ xb(1961) và « Ba thi hào dân tộc » Nhà xbVăn học (1959).
** Theo tư liệu « Việt Nam văn học sử yếu »(1941)& »Việt Nam thi văn hợp tuyển »(1942) của Dương Quảng Hàm_Do Trung tâm Học Liệu,Bộ Giáo Dục (Sai Gòn) tái bản(1968).
- Thơ Nôm là thơ viết bằng chữ Nôm_như lối chữ Hán, thường hay ghép hai, ba chữ Hán thành một chữ Nôm(chỉ ý, chỉ âm) ví dụ như quốc gia là nhà nước ; giang san là non sông v.v…
- Tư liệu« Xuân Hương thi tập » của Thuần Phong(1958).
*** Tạp chí Văn học số 10_1964 của Trần Thanh Mại công bố tập thơ « Lưu Hương ký » cho là của Hồ Xuân Hương, nhưng phong cách trong ấy các nhà nguyên cứu cho rằng lắm khi không đồng nhất với « Thơ Nôm HXH» đã được truyền tụng từ xưa.
- Tiểu luận « Hồ Xuân Hương_Bảy nổi ba chìm với nước non » của Đỗ Ngọc Thạch(2010)_ newvietart.com.
**** Tư liệu « Hồ Xuân Hương, thơ và đời » sđd trang 20,21 của Nhóm Trí Thức Việt_Nhà xb Văn học(2012)
***** Trích dẫn Thơ Hồ Xuân Hương trong bài viết dựa nguồn « Thơ Hồ Xuân Hương » của tác giả Phạm Du Yên_ Nhà xbThanh Niên (2007).
- « Giai thoại »trong « Thơ HXH » của Phạm Du Yên sđd trang 104,107.
- Tư liệu « Hồ Xuân Hương thơ chữ Hán_ chữ Nôm & giai thoại » của Bùi Hạnh Cẩn, Nhà xb Văn hóa_Thông tin(1999).
****** « Nhất nam viết hữu thập nữ viết vô ; tam tòng tứ đức ; »_Triết lý Nho giáo
******* Nguồn « Kinh Thi Việt Nam » của Trương Tửu_Hàn Thuyên xb(1940)
Chữ nghiêng ý nhấn mạnh